XML version dated February 14, 2024. © Douglas R. Parks, Indiana University.

5

Bloody Hands and the Star Boy

Alfred Morsette

wah  –  štoh  –  wetatunaaʾiitíštA  šinikuusuxtaaʾii-  tawaawaaWIhú  natiniiNIštaanawáNA  atikáʾ  na  atináʾ. 
atináʾ  tikuhnunáhAs  piiráʾuʾ  AhnatuúxU  atsú  niina-  tuuxAtkawaawooxukú  NIhkunaaʾiiwaawaátI  atíkaʾ  wenakunaaʾiitIhú  číkuʾ. 

wah  –  tuuneskoóhAt  neskaRAhkatAhaáhniniʾ  –  aNAhunuuwaáWI  Axtóh  nookanatuhneesiíšuʾ  tsu  taanikutuhnaaʾiitUxúʾ  NIhku-  naaʾiiwaawaátI. 

noo  wiináxtš  noowitiwaákoʾ  –  atíʾAx  tatinihnaatéʾ. 
–  tatskáʾ  aatataweekoóčI  nuuNAhukakaahunuuwaáWI. 
tatinihnaatéʾ  naapaatúh. 
tatskáʾ  číkuʾ NAtkiihUhtaweekoóčI  iiNAsaapaahnú  tuuNAhunaanúhAt. 

na  noowitiwaákoʾ  tinaákUx  hiʾáxtiʾ  wah  tsu  tAxíʾ  wiítA. 
nikukooxuúʾUt. 
kooxíʾAt. 
na  neeNAsšaWIsátA  štoh  tAxiiNAhíštA. 
kooxiínaʾ  Ištóh  neeNAsšaWIsátA  niikooNAxuutaawaaníštA  niiweNAxwaawanuxtáNIt. 

wah  noowiteehUhtakaáʾ  tinaaríčI  wiináxtš. 
niikoh-  nuúta  niikohnuutAxítIt  –  wehneehUhtakaáʾa  –  noowiti-  ʾuúkUt  niitinataraakunuuwaáWI  tiNAhunásA  čeésuʾ. 

wah  –  tinaákUx  –  wiináxtš  –  nuuwenaátA  –  nooweniwaawanú  Ahnutunaahweewaarikú  tinaaríčI  wiináxtš  –  nuuwewitáʾ  –  áskAt. 
wehnaátA  noowituhnaaʾeéRIt  wehnaaraaWIškaaʾaáhu  niiweNUtwiʾuúʾA. 
noowitiraawíškUx. 
nikunootíʾAt. 

tinaaríčI  –  wiináxtš  –  witiwísAt. 
noowiteekaáwa  akanaanataáʾuʾ. 
noowitiraaNAhuuWIsuúʾU. 
tiraakAxíšIt  AhnaakaawaáWI. 

nootíʾAt. 
wehnaátA  wiítA  Ahnoowiteekaáʾ. 

noowitiwaákoʾ  čukú NAxiínaʾ. 

Ahnootatiwaawanúʾ  čeésuʾ. 
tAhnaaNAxwéʾ  číkuʾ niiNItkuuxUhuhwanú. 

na  noowitiwaákoʾ  tinaaríčI  wiítA  --  noowitiwiitaNIhuúʾU  --  witiwaákoʾ  aráh  Axtóh  nootunaahé  tiweNAxiína. 
tat-  skáʾ  NAxkuuxUhuhwanú  tiihéʾ  číkuʾ nakukunuusiinawaakoóčI  číkuʾ nakukunuutaawaanú  niinatiniinaanoswaáWI. 

na  noowitiwaákoʾ  hawáh. 
waaxtóh  nikukoxtuúta. 
koxtuhnaasštáwa. 
tinaarícI  wiináxtš  nikuwewitiniisiinawástA. 

wah  noowitAheéšaʾ  noowitiwaákoʾ  wah  wetAxkuh-  naatačiwaapiinúxtA. 
iinaakaáWI–  xuúhuniʾ–  niiNU-  suuwatUhwiʾuúʾA  na kaakíʾAt. 
na kaakIhaakeeríWAt  číkuʾ. 
(wah  –  niiháʾ  –  tátskaʾ  –  aatoohneésš  –  atíkaʾ  siinó  tinúxkUx  kananaatiwaákA  tičé nuúʾUt  weninaanúhA  saakarikúkUx. 
Axtóh  čukú nuxtsaweekáʾIt  saakarikúkUx.). 

na kaakIhaakeeríWAt. 
tsu  tuunaakaawaáWI  nakuhnaawee-  waarikú. 
a  číkuʾ tIhuúkAt  natiniinaanooswaáWI. 
atsú  iinaakaáWI  kaakAtwískaʾ  číkuʾ NAxkištoókUt. 

na  witAheéšaʾ  anookanawitiiwanúʾ  wiítA. 
číkuʾ noowitaáNAt. 

wiítA  xaawaarúxtiʾ  wituxtá  xaačiišawatá. 
uu  wi-  tuuNUxé. 
witanuuNUxtsáskUx  tsástš. 
nikuwiti-  waʾá  xaawaarúxtiʾ. 
wenehkuʾá  witiʾuuneéRIt. 

na  kuúNUx  witanuuNUxaaxtawíkUx. 
uu  kuuNUxkaatItkúsuʾ. 
tiRIhuúʾU. 
witanuhnaaNUhnós. 
witIhaaxtawíkUx  haáwaʾ. 
nikuwitIhaaNUtwaʾá  kuúNUx  na  xaawaarúxtiʾ  niku-  witiwaʾá  tsástš. 
nikuwituutaánuʾ  tinaákUx  wiítA  šohnatšičiínaahNA. 

na  číkuʾ noowitaáNAt  tinaákUx  wiítA  wehninii-  siinawá  tinaaríčI  wiináxtš  wehniniisiinawá  weNAhkuwaawanú. 

číkuʾ NAhkučitaʾuuneéRIt  hawá  noowitatawiraáʾ. 
tehnaakAhnaáhkA  niiwenawanú. 

noowitiwískaʾ  tičé tAxuúʾUt  naaxakaáWI  kananaaxiWIskáʾA  aaxteewaataáNA. 
tičé tAxkaákUx. 

nootíʾAt  tinaaríčI  wiináxtš  –  saakarikúkUx  –  wenaraa-  ʾiiranitkú. 
wah  tehnawísAt  niikóhnoʾ  saakarikúkUx. 
nootIhaakeeríWAt  wenačirikuukátA  wehnuhnaaʾéRIt. 
uu  saNIškoótuʾ. 
noowitikotkaariwiíkUx  saNIškoótuʾ  naahkawooruutikú  sáhniš. 
waaxtóh  kanuhneesiíšuʾ  niikohnaačitaáNIt  niinooNAhkuutuúʾA  sáhniš. 

wah  tiwehnaWIskáʾA  aatAhaakoósA  nookanawitiihaa-  keeriitikUxítIt. 
uu  taRAhtšíniʾ  witIhaakaʾús. 
saakarikúkUx  noowitiRAhpaáta  paátuʾ  Ahnatstakaawaa-  hakú  niiʾAhnareekáWI. 

nuu  nootíʾAt  niinaakaáWI. 
saxtš  tI-  huúkAt  anuunaaríčI  xaawaarúxtiʾ  noowitiwaákoʾ  wah  šuuxičinaanuúʾU. 
wetAxtaatAhwáNIt. 
wah  parúNIt. 
na  witiwaákoʾ  nuunaroósI  haanuútuʾ  škuxtaánu. 
na  tinaákUx  tsástš  –  neešíʾu  –  anuunaaríčI. 

a  nikunoowituúta  tinaákUx  wiináxtš. 
wititsaskúxIt. 
noowitiʾú  kuúNUx. 
a  noowitiraánu  xaawaarúxtiʾ  haanuútuʾ. 

noowitIhaaNUtwaaNIšítIt. 
noowitiwaákoʾ  witiituxkaa-  wačiínoʾ. 
naahuunéʾ  wekaakIsihWAhúxtA. 

noowitiwaákoʾ  šuuxukáʾAt  aninačískUx. 

noowitIhukáʾAt. 
uu  wituhpAxteskúne. 
noowitipAxteskunaaNUstAhkataáʾA. 

noowitiwaákoʾ  aniinuuNAsaaríčI  witii-  šuxkawaawáNIt. 

uu  wituhnuuNUxíwa  naahneesítA. 
noowititee-  wireéhAs. 

na  noowitiwaákoʾ  aninaroósI  –  NAhnaaničitawíʾuʾ  –  škuu-  suxtatkakúx. 
wah  wetAxkiičitawiitíštA. 
wah  wetsih-  kUxwaaxíštA. 
kaakuhneeráxtA  naaWIsá. 
koxtakuuraahnaanunáhAs  tinataraahnaanoótA  táWIt. 
wah  parúNIt  síšWA. 

tsu  kuúNUx  wetuhkúxAx. 

tinaaríčI  –  wiináxtš  nootiičítawiitIt  –  xaačiišawatá. 
nooWIšitíWA. 

noowitiwaákoʾ  wah  tuuwekutsitwiʾúʾ  hunaanapsíniʾ. 
wah  škuxpínuʾ. 
kaakiraawiroohuúʾU  –  tiweNA-  sihwáNA. 
tikatariíʾI  naaʾá. 

noowitiičitawiítIt. 
noowituuNAxIhíNIt. 
wekaakuhnaata-  RIsčiraʾá  aniwenaátA. 

wah  šuxkaskawíhuʾ. 
wekohnaáʾ. 

witikaskáWI. 
uu  wehneskataraaNAsá  noowituutIska-  tAhaaniripIhkaawaʾaáhuʾ  wehnaáʾa  wehnaaraawiína  kát  huupirítš. 
tsu  tinaátA  wiiteešútš  wewitipinúʾ  xaawaarúxtiʾ. 

witiwaákoʾ  wekaakuhnaataRIsčiraʾá. 
koosihnuunáwaʾ. 

tiwešinawáNA  tiwešinawáNA  uu  witAheésaʾ  noowitiwaákoʾ  tinaaríčI  –  xaawaarúxtiʾ  –  wah  wetikiihuu-  nawiiʾaaNIšaáhuʾ. 
wah  šuxčiwákuʾ  sčiríhtš  nawačeéhu  nawakAhuutaʾá. 

nikunoowituutá  tinaákUx  wiináxtš  wenehkuwakA-  huutaʾá  –  sčiríhtš  –  sčiRIhtaakAhkúsuʾ  –  niinawaakAhú. 
–  na  tinaaríčI  xaawaarúxtiʾ  noowititaRAhtšwá. 

noowitiwaákoʾ  wetuutapitaaháxtA. 

nuu  šinawáNA  noowitiihaána. 
wetsii-  nawíRAt. 
wetuutapitaáhAt. 
štoh  nuuwetíʾAt. 

nooWIšitíWA  wehneečitaweétA. 

wah  witiwaákoʾ  wah  siináNI  tiiháʾ  tiwenee-  ʾítAt  niiNAxWIskáʾA  niiNAxtaatooxwaawanú  aatootaa-  waanú. 
tiweneeʾítAt  –  saNIštaapé. 
oo  tiitu-  NIhuúʾU. 

wah  taanikukoxteéRIt. 
taanikukoxtiwánuʾ. 
hawáh  štakaáhAt  aniNAxuutakoóčI  neeširanoowáʾa. 
neešuNAsawitareewaápI  niitinatiniisaahnaa-  ničitawaáWI. 
na  neškukoótIt. 
neškupAxtáʾIt  naahneesítA  aniNAxtaáhNA. 
noonikuuhunáhAs. 

na  niraapaatuʾaáNA  neešiínaʾ. 
taanikuneešiwaákoʾ  xaakaatít  –  kunataáʾU–  weNAxkuʾá. 
wewititsihnunuuwaanáx. 
na  xaaNAhkatá  kunataáʾU  na  xaačiRAhpáhAt  kunataáʾU  wah  niikohnuhnaanaanúxtA  naapaatúh  niikooNAxih-  taRAhčíšAt. 
nawáh  xaačiišawatá. 
wah  nikuwetatoohnaa-  teewáNIt. 
wah  tsu  wetAxwaawanúxtA  naawiinakuúnuʾ  tsu  –  tatootAsíštA  –  niiwitikooNAxuhnaahunuuwaawaa-  NAxíštA. 

witiwaákoʾ  wah  witiišuxtipaána. 
tatuhneesiíšuʾ  niiNAxiína. 

tinaákUx  wiináxtš  nikunoowituúta  noowitiranoowaawaʾá  aNUsuuxakoóčI. 
wituNAsawitareewaápI  NAhnaaničitawíʾuʾ. 
witipAxtáʾIt. 
witiʾuúkUt  xaawaarúxtiʾ. 
nookanawitiišá. 

tinaákUx  wiináxtš  nooteéʾaʾ. 
wenaaʾá  noowita-  katáʾ. 
wehnareewaawatíRA  noowitanaaWIštaanúʾAt. 
nikunoo-  witUtwiʾuuxítIt  –  nuu  –  wehnaátA. 
noowitiisihtaʾiíšAt. 
anuú  –  iineetuuNIskáhAt  uu  –  iineetuu-  NIskáhAt  witaraaWIškaaʾaáhuʾ. 
noowitíʾAt. 

noowitiiwanúʾ  –  wiináxtš. 
kanawitiiraaníhtš  –  wiinásts. 
xaaNAhkáta  witanuhnaaxtawíkUx. 
uu  ikaániʾ  WIšitanuunáka. 

witiwísAt  tinaaríčI  wiináxtš. 
hee  tatiínaʾ. 

noowitiwaákoʾ  tinaaríčI  wiináxtš  čukú NAxiínaʾ. 

noowitiwaákoʾ  Ahnootatiwaawanúʾ  čeésuʾ. 
wewitipAxkót  sčiríkA. 
–  wituhnaathaanáwiʾ  iipAxkoóʾAt  –  weeNUtčiríkUx. 

noowitiwaákoʾ  tátskaʾ  aasiiNAhtakoowaakoóčI  aasíhtiRA. 

atíkaʾ  tiniiNIšUhuunaaʾít. 

noowitiihuuwiraáʾAt. 

atíkaʾ  wiináxtš  –  anuú  –  kutaáʾ. 
a  neewaakaáhuʾ  tátskaʾ  aasiiNAhtakoówa. 

aa  weteenuusaapá. 
šitakootíkUxuukuʾ. 
kananakuusuuxá. 
na kaakunaasíhtš. 

witiihuuwiraáʾAt. 
noowitiwaákoʾ  štaanápaaʾAt  aa  atíkaʾ  tiwaákoʾ  –  šitakootikUxuúkuʾ. 
–  na kaaku-  naasíhtš. 

witiwaákoʾ  tinaaríčI  Axtóh  kaakíʾ nikuNItkuutaáNA. 
tAtkaapaátš  niitiNAxuútA. 
NItkuwaawanú  tákuʾ kaakatiníhkUx. 

noowituutUhuunapítaahAt  tinaaríčI  štaanápaaʾAt. 
witi-  waákoʾ  atíkaʾ  tiwaakaáhuʾ  tákuʾ kaakatiníhkUx. 
wačéh  nootatiwaawanúʾ. 
tAtkaapaátš  niitiNAxuútA. 
atsú  neetskáʾ  aataraahtíRA  –  a  neetskáʾ  aataraahnaanoótA  niitišináxkUx  ákaʾ. 

hawáh  nuunoóxaʾ. 

noowitiwaákoʾ  atíkaʾ  tiwaákoʾ  wetAxiiNAhíštA. 

nooWIšitIhuúpA. 
tinaákUx  –  súxtIt  –  weh-  nuuteéRIt  tiičíWI. 
kaakíʾ  sáhniš  tiiháʾ  nataraakunuuwaáWI. 

wah  šuxwiítIt  ootítš  nooNAxkuwaawanú. 

nooWIšitikaanúnoʾ  wešinawaawáʾA. 
ikaániʾ  wehniniinaaʾiiwaawaátI  tsu  tinaákUx  wiináxtš  wewiteewi-  čirikaáʾAt  či  naaxičíWI. 
a  či  naahuunéʾ  kana-  naaxiínaʾ. 

witiwaákoʾ  wešiNAxkuuxáwa  na kaakUsta-  kaasuúhuʾ. 
tAxuutiRIhkaasuúxU. 

noowitiwaákoʾ  aa  číkuʾ kaneenuúʾUt. 
číkuʾ kaakuúʾUt. 

noowitiitIsáWI  niiʾAhnuxwaákA  Itkanaahtuúsuʾ  wehnakUxkakAhuukawaakaroóku. 

wah  –  niinuutaawaanú  sčiríhtš  –  wewiteekaasawiričitáʾ  šinehkuutakAhtakakaasuúhu  šinehkunuuNUxkáʾIt. 
tinaákUx  wiináxtš  pAxkoóʾAt  nootičitoóhaasAt. 
noowitUtčipIšáWI. 
nuukuwitaahwakaraanúʾAt  sčiríhtš  wenapIhnásAt. 

wewitiraačeéʾA  –  wehnaaheešá  –  kanawitiiRIhkaasuuxítIt  wiináxtš  štaanápaaʾAt. 

wešiNAhkunaaʾiiwaawaátI  witiwaákoʾ  štaanápaaʾAt  hiiš  tatuuseeriitšwooxuúkuʾ  na  natakuraahneešaáNU  suúnaaxuʾ  –  čiitíʾIš  tiraná. 
uu  –  šitikuraasíštoʾ  weNAtkuraakAhtakoówa  wešinakukuutuuʾiinú  weNAtkuraa-  kuuseeriitikú. 
kooxuutaakeéRIt. 

nooWIšitíWA. 
noowitsiráxAt. 

hiiš  wetiraáNAt. 

nooWIšitíWA  tišinaákUx. 
tinaákUx  pAxkoóʾAt  noowitičitawiítIt. 
atsú  tinaaríčI  štaanápaaʾAt  noowititawiraáʾAt. 
WIšitinikawaatšítIt  tinawaaríčI  suúnaaxuʾ  čiitíʾIš  suunawaráʾ  šinehkurehtáko. 

a  tuuneékUx  pAxkoóʾAt. 

a  noowitiwáčiʾ  aa  kohnaapAxpIskháʾ. 
WIšitihnuuwaʾíhkuʾ. 
tsu  tinaákUx  kaawitáhtš  noo-  wititooxwooxítIt  tinaákUx  pAxkoóʾAt. 
witanustéʾ. 
wekaakiiNIsšUhuuNIsáhniš  weNAhkuuteériku. 
kukaakuunawíʾIt  –  uunaraanoótA  –  šinehkuhnuuwéhku. 

noowiteeRAhkaaʾiíšaʾ. 

noowitiwaákoʾ  štaanápaaʾAt  ka weNAxuutaákeeRIt. 

witiwaákoʾ  pAxkoóʾAt  heeʾ. 

nakuraaNAxwé  axuhwakunaasíhtš. 

neetuhneesiíšuʾ  niinawačeéhu. 

wehnaátA  hawá  štoh  niikohnuhnaanaánuʾ  niku-  wehnuutaawaanú  noowitiWAhtíkUx  noowetoohnaánaʾ. 
haa  tatakuraaNAxUhuunaaníštA. 
na  taanikuneewaákoʾ  natakuraahneešaáNU  –  wititawéʾ  –  uukaʾiwaapIsíšuʾ. 
tákuʾ niinikootíkA  tinawaaríčI  –  suúnaaxuʾ  –  nikukooxeeNAhtákuʾ. 
nikuwitiwaakaáhuʾ  AhnaWIhtíkUx  wehnuNAhwó. 

natsú  noowitiwaákoʾ  tinaákUx  pAxkoóʾat  aa  sii-  náNI  tuuxičitawiítIt  kunahUxtAhkatá. 
koxtíʾAt. 
tátskaʾ  aatoohnaaweerikú  niikohnuutAxitíštA  niinaRAxUhuunaánu. 

noowitiwaákoʾ  štaanápaaʾAt  atíkaʾ  tiwaákoʾ  tiwískaʾ  aataátA  niiwenaRAxUhuunaánu. 

aa  atinátš  na kaakiwiísAt. 
šooxehwaaruúsAt. 
uu  kaakunaáhe. 
kaakiinaaNAhaanuúkuʾ. 

aa  koxtíʾAt. 
–  tatskáʾ  aatohnaaʾeerikú. 
–  koxtiri-  kaahtawaawanúʾ. 

wiináxtš  witiičitawiítIt  xaaNAhkatá  wešohnii-  tUhuNUhtawó  wehnuNAhwó  niiwehnaRA-  xUhuunaáNA. 
čituúʾuʾ  witiraaNUhtáʾAt. 

noowitiʾuuneeričít  kunahUxtAhkatá. 
nootiihUhkatáʾAt  niiʾAhnanuunaríčI. 
noowitiwaákoʾ  wetatiínaʾ. 
tatskáʾ  NItkiičitáWI  xaakaatít. 

noowitIhuutuNAhwáhnaʾ. 
noowiteéRIt  xaakaatít. 
uu  noowititsapísuʾ. 

noowititikawaawáNIt  huuNUxwaapIsíšuʾ. 
noowitiraa-  WIhkatáʾAt  čeésuʾ. 

wehniinaNAhnunuúWI  –  AhnuutakoóčI  –  uukaʾiwaapIsíšuʾ  noowitikoótIt. 
witiraahúnoʾ. 
tunikúxAx. 
nootikUxpaána. 

noowitIhuNAhát  Ahnuutaánu. 
xaawaarúxtiʾ  wehNAhuNAhátkA  –  AhnaraáhNA  –  wewitirá  pAxIskuúxuʾ. 
noowitii-  čitawiítIt  kunahUxtAhkáta  weNAhkoopaawanikú  wehnaáʾa. 
WIšitiitUhuNUhtáwoʾ  AhnaRAxUhuunaánu. 

hee  –  tinaaríčI  –  kanikunóxtA  wenakootíkA  uukaʾiwaapIsíšuʾ. 
nikuwewitiwaawačiʾaáhuʾ. 

tinaákUx  wiináxtš  witiwísAt. 

hee  štaanápaaʾAt  ka weNAxUsuxtaaʾeéRIt. 

ee  wetatsuxtaaʾeéRIt  wenaRAxUhuunaánu. 

ka wešinihkoótIt. 

aráh  kaakatuhneesiíšuʾ. 
niiwekohnuutAxítIt. 
kaakatuhneesiíšuʾ  šiʾeehkootíkA. 

wekaakuhnaaʾiitáWI  AhnuhteeriiʾaáhNA  kanikunóxtA  wehnakootíkA  uukaʾiwaapIsíšuʾ. 
nikuwewitiwaawačiʾaáhuʾ  suunawaráʾ. 

tsu  –  tinaákUx  –  suúnaaxuʾ  wewititaraahAxoohásAt. 
wekaakeesšUhuuNIsáhniš  wehnanoosteéʾU  tinaákUx  wiináxtš. 
hUhtiísuʾ  noowitaahUxítIt. 

tinaákUx  suúnaaxuʾ  noowiteéʾaʾ. 
nootatiitAxunaná  wiináxtš  anátš  –  tiiháʾ–  tišiNAxinihwanú. 

uu  šikanaNAxeesšteehuúʾU  tišinaákUx  wiináxtš. 

wenehkoohtakoówa  tinaákUx  suúnaaxuʾ  a  či  nikunoohniráʾA  tinaaríčI  wiináxtš. 

hUhtiísuʾ  tinaákUx  wiináxtš  noowitaahtakuúxa. 
tsu  wekaakitakúkuʾ  wehnaáhu  wehnaranuuwaáhu. 

tsu  inaániʾ  weWIšiteenuhnaanuhtóʾ. 
číkuʾ niinooNAhkuuroóku  iipAxkoótU  iipAxtsaskotkhaána. 

nikuweNAhkuwaawačeéhu  atsú  tinaákUx  suúnaaxuʾ  kaakeésštoʾ. 
kaakeesšUhuuNIsáhniš. 

wah  wekohnuhnaanaánuʾ  –  ItkhaahwaapIsíšuʾ  –  nootikoótIt. 
na  IšwaapIsíšuʾ. 
na  uxwaapIsíšuʾ. 
nootikoótIt  čiitíʾIš. 
nikuwitsuxtaánuʾ  niišaNAhnunuuwaáWI  aniweneetúhkUx. 
naahukoósuʾ  nikutehnáʾIt  wenehkuNAhWIsá. 

weNAhkuWIhtikú  wetoohnaánaʾ. 
witiRAxUhuunaaníštA  –  atsú  tinaákUx  pAxkoóʾAt  nootiičitawiítIt. 
tsuxtaaʾeeríšAt. 
nootiičitawiítIt  kunahUxtAhkatá. 
wešinehkuutU-  huNUhtawó  aa  tinaaríčI  kanikunóxtA  nikootíkA  šwaapIsíšuʾ. 
na  čituúʾuʾ  tiRAhkatáʾAt. 

atsú  nootiihuuwiraáʾAt. 
noowitiwaákoʾ  xaaNAhkatá  kunataáʾU  NAxkuʾá. 

uu  xaaNAhkatá  xaatíštIt. 

aNUsuxtsaaríčI  noowititikawaawáNIt. 
witiraaWIhtaʾiítIt  čeésuʾ  niiwehnaRAxUhuunaánu. 
noowitikoótIt  šwaapIsíšuʾ. 
noowitiinuuwáʾAx  sanánat. 

noowitiihUhpaána  tinaaríčI  wiiteešútš  wenakootíkA  šwaapIsíšuʾ. 
tiʾuuneeričít  xaaNAhkatá. 
noowitu-  NAsareewaápI  aNUsuuxakoóčI. 
nootIhunáhAs  xaa-  NAhkatá. 

noowitiičitawiítIt  štaaNIsákUx. 
weNAhkoopaawanikú  wenehkUhuusaʾá  aa  NAxkUhuusaʾaáhNA  ha  kanikunuutaaníštA. 
naahkuuxáwiʾ  wenakootíkA  šwaapIsíšuʾ  nikuwe-  nehkuwaawačeéhu. 
čituúʾuʾ  witiraáNAt. 

nuu  noowitiwísAt. 
noowitiwaákoʾ  atíkaʾ  tineéros  út. 

wituNAhčiwíhnoʾ. 

noowitawísaʾ  anináʾU  suúnaaxuʾ  wehnaahtakúʾU  skaawítA. 
wenehkuusáWA  weNAhkoohtakuríšA  čituúʾuʾ  wewitiraahuNAhát  niiʾAhnuxwaawaákA  naawaaRUxtiíʾuʾ. 

wah  –  xaačiišawatá  weneečitáWI  –  ItkhaahwaapIsíšuʾ  nikuwiteekiRAxá  tiwehnoohnaána. 

ItkhaahwaapIsíšuʾ  tákuʾ niinikootíkA  tinaaríčI  suúnaaxuʾ  tákuʾ  –  nikukooxeeNAhtákuʾ. 
tákuʾ niikóhnoʾ  –  tinakawoo-  tikú  niinakuúxU  naahukoósuʾ  šikaakAsiitIsiíšuʾ. 

atsú  tinaákUx–  neešaánuʾ  –  šeeneehaanaáNU  tinawaaríčI  suúnaaxuʾ  –  noowitíroʾ  –  kawíʾuʾ  niíšuʾ. 
anuú  huunískAt  noowituNAsaRAhiínoʾ  nii  kawíʾuʾ  AhnáWI. 
noowititaʾiítIt  AhnuhteeriiʾaáhNA. 

noowituuNUhuníWIs  xaačiišawatá  AhneečitáWI  weNAhkukatoókUt. 
tuhniraanúʾAt  niikóhnoʾ  ItkhaahwaapIsíšuʾ. 
witiroohUhtákaahAt. 
witiraahúnoʾ. 
nootuutUhuunapítaahAt  wehneehUhkata-  weétA. 

atsú  –  tinaaríčI  neešaánuʾ  –  nootikaxkásAt  niikohniíhiʾ  niikohnakataáhkoʾ. 
kaakatuhneesiíšuʾ. 

wekuwituutAhuúnuʾ  tinaátA  wiiteešútš. 
nootiihuunaahka-  ʾuúkUt.–  tiraahuNAhát. 
tiroswaáWI  xaačiišawatá. 

witihkaxtaʾaanúʾ  niiwenitčipIšawíhA. 
wewiteépIt  wehnaWIskáʾA  aatootísIš  tačé noʾ  tinakawoo-  tíku. 

nootiwísAt  niiʾAhnuutaánu. 
wenehkučiraahanáʾU  uu  wenehkuwaawáʾA  atsú  suúnaaxuʾ  wewitikaaʾá  skaawítA. 
ikaániʾ  wewitiitAsíštA  tinaaríčI  suúnaaxuʾ. 

noowitiwaákoʾ  tinaákUx  pAxkoóʾAt  hee  nataahtakúʾU  wetikukaaxIsaNAxkáWA. 
iinikukaaxtaʾaáNA  haáʾAx  tuhnáʾA. 
tikukaaxkásAt  kawíʾuʾ  na  neéka  na  weneekukaaxuutáʾAt. 
tikukaaxtaʾaanúʾ  naáNIt. 

atsú  nuuháʾ  –  niineetuuNIhuúNU  –  AhnaawakA-  huutaáhu  neešaánuʾ  tiwaakaáhuʾ  kawíʾuʾ  witina-  tuunapítkA  tatskáʾ  naakuʾá. 
koxtuNAhuúnuʾ. 
koxtiroóʾa. 
a  nikukoóxiʾ  nikutkaawiítIt. 

wah  –  sčiríhtš  weNAhkUhuukátA  –  nikuʾaatáʾU  aataraakIhtaahtakúʾU  –  tinaraanoótA  suúnaaxuʾ  –  weNAhkukaax-  taaruxuukátA  sčiríhtš. 

tinaaríčI  neešaánuʾ  hee  tiičíWI. 
niišiišux-  taWIsítIt 

WIšiteenuhkaáraʾ  wehnuutaawaanú  apAhníniʾ  nikuʾaatAhaananiwiítIt  –  tinawaaríčI  suúnaaxuʾ  –  sčiríhtš  sčiRIhtšutaRAháxuʾ. 

tsu  tinaákUx  suúnaaxuʾ  noowitiihUhkatáʾAt. 
witiwaákoʾ  –  atíʾAx  –  tatiínaʾ. 
wenikoohtakúʾU  tiWIskáʾ  axkuutIsawíhA. 
kawíʾuʾ  witAxUtkaaxčipIšáWI. 
wenihkaaxtaʾaanúʾ. 
wetikaaxuutáʾAt. 

ee  tičé NAxuutaánuʾ. 
aniišiisuuxiráxaʾ. 

nooWIšitiisiRAxkatáʾAt  tinaákUx  wiiteešútš. 
WI-  šitiínus. 
tinaákUx  wiítA  neešaánuʾ  noowiteeri-  waátaʾ  nátš  kawíʾuʾ. 
–  wititwiinaanaWIšíhkUt. 
–  noowi-  tuutoohtawiítIt. 

a  či  nikunóʾ  wenakawooruutíkA  nuuxačeewaahú  natakuhtahNAhnunuuwaáWI. 
–  hawáh  wetikutkaawiítIt. 
–  wah  kUxtaweésuʾ  wetatiniíʾIt. 
–  wah  –  tinaaxitúhkUx  tinaaríčI  kUxtaweésuʾ  nikuwetaraakítuuʾU. 

noowitiwaákoʾ  –  tinaaríčI  –  nooNUsúx. 
tsu  wetsíhtI. 
–  wetunaahé. 
–  číkuʾ kaakuúʾUt. 
tsu  haáʾAx  tiitúna. 
tsu  wetataraáhtI. 
na  atíkaʾ  –  kaakunaáhe  –  aatuuNUxtaanuuwanú. 
a  číkuʾ kaakuúʾUt  tsu  wetsíhtI. 

noowituhnaaʾiitáWI  hiʾáxtiʾ  niiʾAhnawaákA  taanikuti-  waakaáhuʾ. 

hawáh  číkuʾ kaneenuúʾUt. 
tsu  wešitAxiítI. 

wah  tuunaraanoótA  –  inaániʾ  –  tinaaríčI  skaawítA  wešineenuhnanuuwaáhu  –  xúhtš  –  uukawitshaánuʾ  aa  kaakeésšoʾ. 
nuunaanunúhkUx  áxkUx. 
šitAxUsuxWAhnoohuunaawaanuuxuúkuʾ. 

wehnawaawaakAhú  noowitiRAsaawátAt  táWIt  suunawaráʾ. 
witiwáčiʾ  aa  wetataraahnaanoóxAt  niiwenatoohnaakaáNA  šiiNAsiisuxtuuwéhku. 

a  –  či  –  wiiteešuniwaaraáʾuʾ  kóhnoʾ. 
ninootuúta  AhnarooʾaáhNA  nuxpAxkoóčI. 
čiišaáʾA  wiitaniwaaraáʾuʾ. 

nawáh  –  noowitIhaananiwiítIt. 
wah  tinaákUx  –  suúnaaxuʾ  nootíhnoʾ  piiráʾuʾ. 
šuúnatš  witíʾ  noošinaraáhNA. 

noowitiwaákoʾ  wah  –  nataahtakúʾU  wah  –  wetikoosšuhkaa-  ʾiíšAt. 
–  atíʾAx  wetikutkAxaáhuʾ. 
–  kaakatíʾ  tiiháʾ  NAxtakunuuwaáWI. 
nuuneskoóhAt  nikutatiínaʾ  atíʾAx  –  niinaákUx  –  šiNAxuuteerikú  –  sákaaʾA  –  nataáhu  wenaakUheešahIštáNI. 
sákaaʾA  naRIhuúNU  nikutátiiʾI  atíʾAx. 
wah  wetikutkAxaáhuʾ. 
tiWIskáʾ  aatooteerikú  tinatiníhkUx  piiráʾuʾ. 

nawáh  nooteečitstáʾ  suúnaaxuʾ  AhnačíkAt  weniinipakú. 

witiwaákoʾ  číkuʾ kaakuúʾUt. 
kaakíʾ naakoosštaʾaánu. 
wešitatoosíštA  atíʾAx. 
tsu  koxtsiráxAt  tinaaríčI  suúnatš. 
–  tsu  kooxíra  áxkUx. 
–  nikukooxuútuʾ. 
tsu  tátskaʾ  tináxkUx  kaawitáhtš  nikUšiNAxkuutíRA. 
tátskaʾ  nikuNItkuutuúʾA. 

nawáh  tihkaniNAhkaáWI. 
tiRAhnuúkAt. 
tiRAhkaáʾAt  –  čiNIhsísuʾ. 
tinaákUx  –  wiiteešútš  wenawakaraanáwo  wešinawaaWIhtikú  hiʾáxtiʾ  nootiwaákoʾ  nawáh  –  atíkaʾ  wetátskaʾ  NAxkuwaákA  –  tičé naaxawitaátA  naakučipiriinaáNA  niiNAxkoowitaátA. 

noowitiwaákoʾ  ikaániʾ  wah  atinátš  wetAxkuxtá. 
weneškuxtaahnaná  niiwenatoosuxtaakhuunaawaáNA. 
weneekuraakAsštaʾaánuʾ  weNAxkuraahnaanuunawaahIštáNI. 

nawáh  tátskaʾ  nikuNItkoowitaátA  suúnaaxuʾ  čiitíʾIš  piiráʾuʾ  –  wenakuranaáhNA  –  NAsawíʾuʾ  wenakUtpsiwaáhNA. 
nikukoxteewítat. 

nawáh  siináNI  čukú NAxWIskáʾ  aataawitaátA. 

noowitiwaákoʾ  wiináxts  tatskáʾ  nakuWIsátA  niiweNA-  xeewitaátA  wiítA  niitiNAxuútA. 

nawáh  wetunaahé. 
nikuwetuutáxtA. 

noowituuNAhčiRAsawihUxítIt. 

wah  skaawítA  šuuxaakeeríWAt. 

noowitIhaakeeríWAt. 
noowitiíkUx  ikaániʾ  noowituutáxkUx. 
suunatšučipiríhtš  witíʾ. 
na  uunaákUx  inaániʾ  –  štaanápaaʾAt  –  noowituutáxkUx  WIšituu-  náwiʾ  taráh. 

noowitiRAhkawátAt. 

noowitihwaanaʾá  na  tinaákUx  skaawítA  Ahnaakaanu-  náʾU. 
uu  tihnaakawáʾAs. 

na  –  noowitiwaákoʾ  tinaákUx  wiináxtš  wah  –  wetiRIt-  kAhaaNUhtáʾAt. 
wah  –  siškatáWA  –  waahíniʾ. 
siškatáWA. 

nooWIšitíRAt  –  tinaákUx  suúnatš  –  piiráʾuʾ. 
WIšitičiraawiíkuʾ  šohnawaaWIhtikú. 
taanikuwetAxuhnaakáxtA. 
nikuwetuutáxtA. 

nawáh  škuusuxtanáʾ  čeewáʾut. 
čeewoostaáka. 

noowiteeranáʾ. 
wituNAhkákUxiriípI. 
tuhnaathaa-  náwiʾ  piiráʾuʾ. 

hawáh  tinaroósI  –  tinaákUx  –  nikuwetíʾ  tinaákUx  suúnatš. 
wah  wetatúhtA. 
atíʾAx  tikutkAxaáhuʾ  atíʾAx  tinotčiríkUx. 
atíʾAx  tooteérikuʾ. 

wah  nuukiisuxwiʾuuxítIt  skaweéraaʾuʾ. 

nootiʾuuneéRIt  suúnaaxuʾ. 
noowititaáhpA. 
witihwitáNIt. 

noowitiwaákoʾ  wah  wetAxúhtA. 

wewituutapitaaráhAt. 

wetAxúhtA  –  niiNAxtAhnaanoótA. 
wah  –  tinaákUx  piiráʾuʾ  –  ničikAxítIt  –  Ahnačitstaʾá  neewaatoosítIt. 
tsu  weešuhnaasíštA. 

saxtš  neesawaataahUxítIt  neešUhuhkatee-  riítIt. 
weneesawaátAhu  neešuutuuníkUt. 
neešuuteeta-  táWI. 
ka natiniínos  čeewostaáka. 
neešitaáhpA. 
neešuuteetatáWI. 
wah  tinaákUx  nikuwetíʾ. 

neešiwískaʾ  niinaákUx  atíkaʾ  wetohnuníkUx  na  –  šinaatáNI  štaanápaaʾAt. 
tsu  –  wetAxtaáhtI. 
na  aaxaahWIskáʾA  šinaatáNI  nikiitooxtaakitúna  nikukooxuúʾUt. 

atsú  tinaákUx  suúnaaxuʾ  nikunootuutAxítIt  niiweh-  nawaákA. 
weNAheešaahUxukú  tinaákUx  suúnaaxuʾ  piiráʾuʾ  wehnačíkAt  noowitiwískaʾ  noowetAxiiraawiíʾot  niiNAxwaákA 

tuutuuníkUt. 
–  a  –  či  –  natiniíNIt  –  čeewáʾut. 
noowi-  tuutuuníkUt. 
noowituuteetatáWI. 

nooWIšitíWA. 
noošitiwísWA  niina-  raanoótA  tišinaákUx  –  súxtIt  štaanápaaʾAt  –  nuu  wehnaRAhčíkAt. 

noowitiwaákoʾ  wah  wetataraahNAhnúhtA  atíʾAx  niinaákUx. 

noowitehtakUhuNAsačiwaápI  na  noowitiRAhkatáʾAt  nii  hiʾáxtiʾ  AhnaákUx  suúnaaxuʾ. 

wetíʾAt. 
a  či  naahuúneʾ  kananoóxaʾ  tinaaríčI  wiináxtš. 
nataáhu  sákaaʾA  natsapIsú  natsapIsUxtIhuúNU  nikuwitáʾ  hiʾáxtiʾ. 

wah  tinaákUx  –  wiiteešútš  –  štaanápaaʾAt  wetiraa-  hukoóʾUs. 
nikuwetíʾ  –  neešaánuʾ  –  štaanápaaʾAt. 
wah  tinaákUx  –  nikuwewitituuNAxAhát  tinaaríčI  suúnatš  –  sčeewáʾut. 

wah  taanikuwituutAxítIt. 
tinawaáWI  čeewaʾút  nikuwi-  tíʾIt  –  suúnaaxuʾ  sápat  –  niiNAxaawaaníčI  sčeewáʾut. 
tákuʾ kaakitáweʾ  wiítA  kuʾeešaáNU  čeewáʾut.