XML version dated February 14, 2024. © Douglas R. Parks, Indiana University.

36

Wakes Up The Hills and

Red Shield, the Scalped Man

Alfred Morsette

wetatunaaʾiitíštA  anuunatoxtaakunuuwaáWI  naapakúhtuʾ  AhnuuxunuuwaaWIhú  –  wenehkuraawiinátA  –  nuuNAhunaanawaáhAt  niiNAhunuuwaáWI  tanáhaʾ  NAhnunáhtš  AxkaáʾA  niinuuNAhkuraáʾU  nuxtšičiinaaNIhuuníčI. 

na  –  noowitiraáNAt  –  wiiteešútš  wewitinehkuRAhčituunáʾU. 
nootiraáNAt  nuu  hunaanoókAt. 
nootiraaníNAt. 
noowitinakánoʾ  wenehkuraaNAhuuWIsátA  na  weneh-  kuraaWIhwaawanú  wenehkuranuuwaáhu. 
witištiiwáʾux  nehkutaakAxkawaakaroóku  weNAhkuraanoótA. 

aniwehnaraanoótA  wiiteešútš  noowitiraáNAt. 
niikohniíhiʾ  kanatuhneesiíšuʾ. 
niikohniíhiʾ  Ahnuuxunuu-  waáWI  nuuwenaRAhwaʾá  –  wah  áxkUx–  wiiteešútš  noowitii-  hUhtaawátAt  hináxtIt  –  wenaraawiinátA. 
číkuʾ  kanawitiihunuuwaawikáʾIt  NAhnunáhtš. 
nuu  noowitíʾAt  na  witiwaákUx  nawaaNIhuunúku. 
witiwaawičeéʾIs. 

nootikatáʾAt  wiiteešútš. 
wenačitáxA  wenareewaawatíRA  niiʾAhnawaraaNAsaaweewaáRA  noowi-  tipakUskAxá. 
witIhaapá  čéskoʾ  tsu  Ahnuh-  nunané. 
noowitaahwaáRIt  táWIt  NAhnunáhtš  AhnihnuhwaawáʾA. 
–  noowitiraawičirikaáʾAt–  tikukoxteéʾAt. 
teškúNIt  itaWIsátA  číkuʾ naahtehkuuwáNIt. 

wehnuhnaačiríkUx  noowitiraninuʾá. 
áxkUx  witeš-  tAhweeraʾuúkUt. 
witiwíRIt. 
kanawituxtaačeéʾA  noowituu-  NUhuníWIs  sáhniš. 
nuu  wehnaátA  noowitiwísAt  niiʾAhnaáxA  NAhnunáhtš. 
noowitiʾuuneéRIt  wehnareewatíRA. 
xuúhuniʾ  kuwitireewáʾAt  iiʾAhnačitáxA  wiiteešútš. 

kuwiteešaáʾA  waaNAhčirikaʾaanít  tiweNUs-  taraʾó  –  wenatuuniitIhú  –  wenačitáxA  weNUtčiríkUx  tinaaríči  sáhniš. 

wituutUhuunapitaawaahaákuʾ. 
čikohnáʾU  witi-  pAxkót. 
–  nikunoowitireewaataánuʾ. 
–  wituhnaathaáwiʾ  nakuhneesšú  niiʾAhnačitáxA. 
witUtčiríkUx. 
noowi-  teewiirút  NAhnunáhtš. 
nuu  wehnataahpíhA  nootuúNAx. 

tsu  anuuʾAhnačitáxA  wewitUtčiríkUx. 
wituu-  NUhuniwaawiísuʾ  niiʾAhnawaraaNAsaaweewaáRA. 
na  witaahwaaʾaáhkA. 
nuu  nikunoowiti-  katáʾAt  wehnarikataátA  NAhnunáhtš. 
noowitIhunáhAs. 

tsu  tiʾAhnačitaáxA  wiiteešútš  noowitiihUhtawi-  raáʾAt. 
nuu  noowitíʾAt  niiwenakataátA  wiítA  weNUtčiríkUx  tshunúxuʾ. 

nootiwísAt. 
noowitiroswá  kanítš  wehna-  kooxuučitAhuNAhwaawiiruutikú  niiʾAhnaroswaáWI  kanítš  weNAhkoótA  kanaʾaaxíhneesš. 
a  noowituhnakAstákUx. 
noowituutá  wehnuutaWI-  šíhkUt  a  noowitireekaríkUs. 

noowitIhuúkAt. 
noowithuwaáʾAt  na  noowi-  tIhuúkAt  tinaaríčI  wiiteešútš. 
číkuʾ ahčirikaʾaanítkA  wetatuuniítihuʾ. 
noowitíʾAt  wehnatawiraátA. 
noo-  witiraaWIškhaána  naawiíšuʾ. 
wehneswaatátA  na  inoowitiikáʾIt. 
na  noowitiíkUx  wiítA  Ahnačiwaanoóku  NAhnunáhtš  wehnuxkootíkA. 

noowitiwaákoʾ  wah  wetatiínaʾ. 
ka kunataraákIt. 

kukanawituunáwiʾ  tiʾAhnaákUx. 
Ahnoowitinoo-  čeéNAt  Ahnuxčiwaanoóku. 

noowitiwaákoʾ  wiiteešútš  –  tiweneetiínaʾ. 
–  ka   kunataraákIt. 
koxteewáNIt  inookaneškuhwakunaasíhtš. 

witiwaákoʾ  wiítA  nuuʾAhnaákUx  heeʾ  kutata-  raákIt. 
wah  AhneetuhneesšUxaánuʾ  tAxiínaʾ. 
na  neetuuNUxtaáwoʾ. 
a  wetAxihwísaʾ  na  nuunaahé. 
nuunaahé  tákuʾ  šikaakAxiítI. 
wah  šuxwiítIt. 
koosihnaakawáʾAs  AxkunoóNIt. 

nooWIšiticiwaanookUxítIt  AxkunoóNIt. 
nooWIšititsastos-  waáWI. 
noowitiwaákoʾ  tinaroósI  tineešiniiniwiíkUx. 

witiRIšaatItkátA. 
wewitUsuxtAsáʾUx  waaNAhčirikaʾaanít. 

na  noowitiwaákoʾ  wah  tatootAsšUxaánuʾ  wenatooteéRIt. 

witiwaákoʾ  wah  nikukohnuúʾUt. 
kutaatAxaáʾA  NAhtAsuu-  pAhaátuʾ. 
pakúhtuʾ  tikUhunáhAs. 
šitikukoótIt. 
tsu  ItkAxaánuʾ  neekutkaapaačíštI  tiNAtwaawanú. 
neetuhnee-  siíšuʾ  tiiháʾ  tAxtAhnaanúʾAt  teškúNIt. 
tatuhneesiíšuʾ. 
na  neetiWIswooxuúkuʾ  niinataraakítAt  NAtkuwaawanú  nataakuhnaapeerikú. 
tsu  kUšiNAxkuuteerikUxuukú  wetatiínaʾ  nanookaʾaátuʾ. 
wah  na  weneškUhunáx. 
weneetAsšteehuúʾU. 
wah  neešúxkUx. 

wenakatistatateétIt  –  neesíhWA  –  aninahUsAhaanoótA. 
wah  šuxtaakičinaanuúna. 
šuxtaapóʾ. 
weteeniwísaʾ  paatúh. 
–  xuúhuniʾ  kunaaraánaʾ. 
–  uu  tatiwískaʾ  aatoo-  tAhnaaʾiitawíhA  aaxíhneesš  paatúh  tisaNIštaaNI-  huúʾU. 
xuúhuniʾ–  wetaraánaʾ. 
tiíhéʾ  –  niiNAxtaraa-  noótA  na  naahtakuwaʾá  haáwaʾ. 
wah  šuxtaah-  naáNAt  parúNIt. 
xeeraačéʾ. 
xeeraahnaanunáx. 

wah  nooWIšitIhaakawáʾAs. 
na  witikačíš. 

wah  síšWA  niiNAxtAhnaanoótA. 
IšWIsátA  na  neešiwaákoʾ  –  šitikuhniraánaʾ. 
–  parúNIt  tooNUxtaah-  nuuwáʾAx. 
xeeraahnaanunáx. 
teškúNIt  wetaraánaʾ  paatúh. 

a  nooWIšitiihuuwiraáWA. 

nooWIšiteewísWA. 
waaNAhčirikaʾaanít  noowitiwaákoʾ  wah  parúNIt  tooNUxtaahnuuwáʾAx. 
–  šuxtaakičinaanuúna. 
–  šiti-  kuhniraánaʾ  paatúh. 
–  šitikuuteéRIt. 
–  parúNIt  toxtaapóʾ. 

noowiteenaniwaátaʾ  uunaraanoótA. 
noowitinaanuunawaáwaʾ  niikohništanuhkáʾIt  taakáxtš. 
noowitiinuuwáʾAx  na  tačé nawánuʾ. 
noowiteeríhIt  tshunúxuʾ  wehnaʾaakoo-  hátkA  wehnaWIskáʾA  šikanaʾaxkuuhúNAx. 

noowitinikUxwísAt  niiʾAhnatoxtaakitUhwaáhAt. 
taanikutuutAxítIt  wehniinaaʾiitIhú. 

wah–  číkuʾ niikohnuutunaánuʾ–  wiiteešútš  waaNAhčirikaʾaanít  noowitiwaákoʾ  wah  tuúxAt. 
tuúxAt  naawiinakuúnuʾ  skána. 

nikunoowituúta  noowitikawátAt  skaná  wehnaátA  naawiinakuúnuʾ. 
nikuwewituutUhwiʾúʾ  niiwehnaákUx  weWIšitinaraaNIštáʾU  NAhtAsuupAhaátuʾ. 
nuu  tiwísAt. 

wah  –  witiwaákoʾ  wetatuhneesiíšuʾ  –  wetAxiínaʾ. 
wah  wenuunaahé. 
wah  šuxwiítIt. 
wah  tiíNI  híNAx  koxtikawátAt  čeésuʾ. 
teškúNIt  tiitUhwaáhAt  paatúh. 

noowitiwaákoʾ  heeʾ  –  xaawaarúxtiʾ  tikoosšóʾ  –  číkuʾ  čiitíʾIš  uusuuxaWIstaanuúʾA. 

wah  koxtanuúta  niiweNAxWIskáʾA. 
wah  axiká-  watAt. 
axeeWIsítIt. 
taaneešuxkaákUx. 

nooWIšitIhaakawáʾAs. 
WIšitiwaawaʾá. 

tinaákUx  –  wiiteešútš  waaNAhčirikaʾaanít  –  witiwaákoʾ  ka   naraáwiʾ  –  NAheešá  híNAx  –  NAsIhkuuwáNA  NAsIhkukaaʾišwáNA. 

noowitiwaákoʾ  tinaákUx  NAhtAsuupAhaátuʾ  Axtóh  číkuʾ   naakuuteéNA  číkuʾ  pítkUx  pítkUx  na  neešíʾAt. 
tsu  noowetAxiitáweʾ  –  wetAxiWIskáʾ  –  aatootapitaáhAt. 
naraa-  tawé  na ihneésiš  taanikuwetAxuúta. 
Axtóh  teškúNIt  –  tiihíʾ. 
kaakuxtaačeéʾA  –  weNAxiína  naawiinakuúnuʾ. 
tsu  pítkUx  kooxooté  na  neešeewásAt. 
natsú  kooxtiraaneewaáhAs. 

tinaákUx  –  tshunúxuʾ  nootikawátAt  –  NAhtAsuupAhaátuʾ. 

noowewitAheešAhíštA  noowewitIhuúkAt. 
witikAhíNIt  a  noowitiwaákoʾ  wah  šuuxiriwátAt. 
tuuneešinihwaáRIt  xaawaarúxtiʾ. 
tuuneewaraakawaáRIt  niiNAxIskáʾA. 
nawáh  čiitíʾIš  xaawaarúxti  nikuwetatotwaaʾuuneeričít. 

natsú  xaawačIhkatít  –  wetatskáʾ  –  natihnaáʾU  wiináxtš  na  natiiNAhtakúʾU  nikUšiNAxkunuusiRAxWIsátA  číkuʾ šiNIhkuhnaahunuuwaaNAxikú. 
tuhné  tinaaríčI  xaawačIhkatít. 
wah  tiiháʾ  nikuwetAtwískaʾ  čeésuʾ  NAxkukunuutaáNA. 

noowitiwaákoʾ  tinaákUx  waaNAhčirikaʾaanít  wah  Axtóh  nikukooxuúʾUt. 
koxtuúta. 

na  witIhé  pítkUx. 
wah  suúxAt. 

nooWIšiteewáʾ  AxkunoóNIt. 
WIšituutaaksiRAxá  xaawaarúxtiʾ  niikohnuuxítAt. 
noošitiwísWA  na  tshunúxuʾ  NAhtAsuupAhaátuʾ  noowituutapítaahAt. 
waaNAhčirikaʾaanít  witehniwísAt  xaawaarúxtiʾ. 

wewiwitinaahukoosiíwat  taanikuneetuúta. 
číkuʾ tehnuxtAhpaaniíšAt  sanánat. 
nooniiraanúʾAt. 
taanikuneetuúta  neetiniiNAhnanáʾAx. 

wah  wehnunaaʾiiwaátI  atsú  tinaaríčI  xaa-  wačIhkatít  xaawaarúxtiʾ  tinaákUx  wiináxtš  wetatinihkaapaátš. 
hiʾáxtiʾ  wekaakíʾ. 
na  šáxtiʾ  šinakučiri-  koówa  xaawaarúxtiʾ  tinawaawaaríčI  NAxtAhnanuh-  koóčI. 
wah  tsu  nikuwešitatUtkaapaačíštI  tišinaákUx  tinaaríčI  xaawačIhkatít  nikUšiNIhkuhnaahunuuwaaNAxikú. 

noowitiraatariíʾIs  nikunoowituúta  nooWIšitiʾú. 

atsú  tuunaákUx  NAhtAsuupAhaátuʾ  nikuweneeroohUhka-  roókuʾ. 

na  wituxtaanaaNIhuúʾu  tinaákUx  waaNAhčirikaʾaanít  AhnuxtaahunuuwaaNAxú  niiwenaákUx. 

noowitiinaaxihUxítIt. 

wah  –  waaNAhčirikaʾaanít  –  wenaʾaanú  –  wiítA  –  wenaʾaanú  kuNAhúx  noowitiwaákoʾ  tatuhnaanaʾíhkuʾ  nataraakáNIt  na  –  ačitaánuʾ  –  tiNAxtAhnaanoótA. 
wetAxuhnaahneesiíšuʾ  wetatuxtaahunuuwaanáx  naaheeraáʾuʾ. 
kaakikuuNUxtaačitee-  waahnúʾ. 
wah  koxtohnaahnaaʾiitáWI. 
kaakatuhnáʾA. 
kukaakatíštaʾ  uunariišiítuʾ. 
tAxuhnaahneesiíšuʾ  NAhtAsuupAhaátuʾ  tIhunáhAs. 
wetiraačeéʾA. 
wah  tatunáx. 
–  tatuuxunáx. 
–  taanikuneetuuxWIswooxuúkuʾ  číkuʾ we-  NAtkoótA  weNAtkuraaNAxweétA. 
nikuneekuusuxtaahunuuwaanaáxuʾ. 
wah  –  tinaaríčI  –  xaawačIhkatít–  natuuxúhA  –  tinaákUx  sápat  tinaákUx  hiʾáxtiʾ  nikutúxta. 
niku-  tiíšu. 
atsú  kuwitíʾ  neetuxtaaʾuúhuʾ. 
natsú  tiraačítA  weNAhnaaʾiitawíhA  tikuusuxtaaʾiitáWI  kanaNAtkuuniítI. 

wah  tsu  wekohnóʾ  kuNAhúx  niitiwenatuútA. 
wah  wetAxuhnaaneésiš  NAhtAsuupAhaátuʾ  nikutaroohunaawáʾ  niitiwenatsuuxaawaáNA  –  wenikuxteešaanaáNA  –  tiwenatux-  tawé. 
hawá  wetataraahnaanuunawaáhuʾ. 
atsú  taaniku-  tiíkUx. 
taanikutatuuxunáx  NAhtAsuupAhaátuʾ. 

wah–  tsu–  nooxAhtakúʾU–  sápat  –  noowitiwaákoʾ  čiraá  šii-  siiteeríšAt  NAhtAsuupAhaátuʾ. 

noowitiraáNAt  nuu  weNAhunaaniitáWI  niiʾAh-  núxkUx  waaNAhčirikaʾaanít. 
noowitiRAhwísAt. 
noowitireeka-  kUxaakaarákUx. 
–  pakúhtuʾ  číkuʾ witaáNAt. 
–  šaahka-  wátAt. 
číkuʾ  oopiínuʾ  kunohneekánoʾ. 
na  noowi-  tuutakáʾIt  niiʾAhnuxwaawaákA  wiítA  waaNAhčirikaʾaanít  taanikutuúʾUt. 
–  taanikutsunaaNAhuúnuʾ. 
–  taaniku-  tuhneekakUxwiʾuúʾIt. 

wah  nikunooWIšituúta  šikanawitihnunáx. 
wehna-  RAhčíkAt  nooteeRAhkaaʾišwáʾ. 

tsu  –  tinaákUx  wiítA  –  waaNAhčirikaʾaanít  wewitIhunáhAs. 
wewitikót. 
tsu  tinaákUx  tshunúxuʾ  wituxwanúʾ. 
wituxwaa-  RUxtíʾ  kanaʾAhnuuNUxtaačiteewaahnú. 

nawáh  taanikunootiraaʾiitúxAt.